خبرنگاران خروج از جزء به کل
به گزارش مجله سفرنامه دبی، خروج آخرین ساخته ابراهیم حاتمی کیا که مطابق انتظار تحت الشّعاع حواشی و جنجال ها به نمایش درآمده، داستان گروهی از کشاورزان روستایی را روایت می نماید که سازمان آب، هنگام تخلیه سد آب شور باعث خرابی تمامی محصولات آنها می گردد. آنها پس از آن که به وسیله مسئولان محلی موفّق به حل مشکل شان نمی شوند، تصمیم می گیرند که نزد رئیس جمهور بروند و مشکل شان را با او در میان بگذارند. این گروه به رهبری رحمت بخشی (فرامرز قریبیان) با تراکتور از روستای خود با وجود مسائل و موانع راهی تهران می شوند.
برای پژوهشی در باب سینمای ایران، فیلم خروج نمونه ای تمام عیار برای موردکاوی است؛ چرا که این فیلم را می توان نقطه تلاقی تمام جریانات مؤثّر و نیرومند شکل دهنده سینمای ایران قلمداد کرد. برای درک بهتر اهمّیت این فیلم نباید در کیفیت منفک متن اثر یا حواشی پیرامونی و مواجهه افکار عمومی با آن درنگ کرد، بلکه می بایست از منظری فراگیر عقبه و سیر تاریخی هر کدام از این پدیده ها را بسط داد و به یک تحلیل تاریخی نسبت به نارسایی ها و عارضه های سینمای ایران رسید.
در این فیلم از یک سو با کارگردانی تیپیکال از جرگه غالب فیلمسازان سینمای ایران طرفیم که فیلمسازی را باآزمون و خطا و با تکیه بر ذوق و حس وحال غریزی شروع نموده و بعدها در پی پشتوانه تئوریک می فرایند لاجرم کارشان همیشه بگیرونگیر دارد، کارگردانانی که در بهترین حالت ایده پرورند و در ادامه راستا به جای اینکه مبتنی بر خلاقیتی خودآگاهانه وجه مؤلف خود را گسترش دهند زیر سایه توفیقات اولیه خود درجا می زنند. از طرفی دیگر با ارباب تهیه و فراوری طرفیم؛ اُرگان های موسوم به فرهنگی که اغلب اوقات درگیر جناح بندی های سیاسی اند و همیشه هنر را در حد رسانه تقلیل داده و با اهرم سوبسید و تخصیص منابع ذیل عنوان ریل گذاری فرهنگی در پی سمت وسو دادن و در اختیار دریافت افسار این رسانه اند و در دهه اخیر رو به بلاک باسترسازی به اسم آثار فاخر آورده اند.
در نهایت می رسیم به مخاطبان سیاست زده ای که فیلم را بیش از هر چیز مترادف بیانیه جریان های سیاسی دانسته و به علت سوءتربیت حواس حین تماشای یک فیلم، در پی عقده گشایی بوده و میزان مقبولیت یک اثر سینمایی برایشان به جای معیارهای متعارف سینمایی، مماس شدن با منویات فروخورده اش است، چه پایکوبی و بزن بکوب از سانسور در رفته باشد، چه یک دیالوگ نیش دار سیاسی. تبعات این سازوکار معیوب به نقد فیلم نیز ضربه می زند چون هراس از تفسیرهای سیاسی بیش از هر چیز دیگری به جریان نوشتن منتقد آسیب وارد می نماید.
چنانچه اشاره شد جمع شدن تمام این عوامل، خروج را به آوردگاه تضاد امیال و مقتضیات تبدیل نموده و آنچه این فیلم را شایان توجه می نماید، شیوه زیست اثر در این شکاف های عمیق و راهکارش برای خنثی نماندن است. فیلمسازی که سینما را با تماشاگری شناخته در صورت بندی قهرمانی کم حرف مشابه آثار وسترن موفّق است، بازیگری کاریزماتیک همچون فرامز قریبیان را در صندلی صحیح گمارده و ظاهر/ پلاستیک فیلم های آمریکایی را به عاریت گرفته تا در نمایش این یکّه سوار تنها موفّق باشد. اما همان طور که از تماشای آثار کلاسیک تأثیرپذیرفته، متأثّر از سینمای وطنی نیز هست، پس با احضار الگوهای فیلمفارسی و بی اعتنایی به قراردادهای داستان گویی معاصر، کاراکترهای فرعی و پیرمردهایش را به کاریکاتوری یادآور تمام کلیشه های دمُده شخصیت روستایی بدل می نماید که در گذر زمان فیلم، بدتر هم می شوند و حتی قابلیت پیوند با فرهنگ عامه را نیز از دست می دهند.
حال و روز فیلمسازی که نه می تواند از مواضع آتشین خود که موجب قدردیدنش توسط سیاست مداران بوده، کوتاه بیاید و نه می تواند در برابر جو افکار عمومی خود را به کوچه علی چپ بزند، این چنین است که برای چشمک زدن به مطالبه دم دستی تماشاگر معاصر ایرانی، دستبند سبزی دست قهرمانش نموده ولی از سوی دیگر برای نباختن قافیه نزد کارفرمایش در راستای بخشنامه های الگوسازی فرهنگی ماجرای تشییع جنازه شهیدی را به تصویر می کشد که نماهایش هر اندازه باسلیقه و زیبا است ولی به دلیل بی ربطی با موتور محرّک فیلمنامه، الکن و بی حس است؛ به همین منوال سایر خرده داستان ها مثل رابطه رحمت و زن همراه کاروان (پانته آ پناهی ها) و پلاتوهای کتره ای (تمام سکانس های اطراق گروه) کمبودهای درام پردازی را پُر نمی نمایند و دیالوگ هایی که تعیین است فکرشده هستند گاهی سر جایشان مفیدند و گاهی از فرط شعاری بودن توی ذوق می زنند. در ادامه، فیلم با ساختاری کج دار و مریز یکی به نعل یکی به میخ، به امید جرقه های ناخودآگاه پیش می رود و ارزیابی نهایی را منوط به انتهاش می نماید؛ چرا که انتها خودآگاه ترین بخش هر اثر سینمایی است.
در پرده انتهای یک مأمور ویژه، همچون هلی کوپتر آژانس شیشه ای سر بزنگاه سبز می گردد؛ ولی این بار خبری از فصل الخطاب برای گگرددن گره از کار خلق الله نیست. نیک بختانه فیلم خام دستی و سردرگمی زوائد اثر را به کناری گذاشته و با ورود به سکانس حرم، بار محتوایی اش را بر مذمّت سیاسی کاری مزوّرانه حاکمینی متمرکز می نماید که در بروکراسی معطوف به قدرت شان تنها در لفّاظی و پاس کاری مسئولیت در قالب تنفیذ اختیارات، مهارت دارند. در نتیجه، فرجام رفتارنگاری معترضانه رحمت بخشی مظلوم و سمپاتیک موجب عاقبت به خیری فیلم است و از جنبه پیش گویانه اثر هنری، آن را واجد شامّه تاریخی (در قواره آثاری متوسط ولی مهم همچون سفر سنگ مسعود کیمیایی) می سازد.
البته جناب فیلمساز سهمی از این عاقبت به خیری ندارد؛ چرا که با اصرارش برای جاخوش کردن در شکاف تعارضات سیاسی و خودمعیاربینی های طلبکارانه اش هرگز اجازه قضاوت مستقل در مواجهه با اثرش را نداده و بی مناسبت نیست که امروز، هم چوب پیش داوری دافعه آمیز مخاطبان را می خورد و هم پیاز عدم تطابق اثر با سفارش صاحب کارش را. وصف حال فیلم خروج، آینه تمام نمای سینمایی محتاج زیرمتن و فرامتن است که سینما بما هو سینما مدّت هاست در آن به حاشیه رفته است.
منبع: ایرنا