آشنایی با مکان تاریخی چغازنبیل - مجله سفرنامه دبی

از وبسایت وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی دیدن نمایید.

محوطه تاریخی چغازنبیل

به ایلامی زیگورات دور اونتاش (Ziggurat Dūr Untash) یا با نام امروزی چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی است که در زمان ایلام (عیلامی ها) و در حدود 1250 پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به جا مانده از شهر دوراونتش است و در نزدیکی شوش (شهر باستانی) در استان خوزستان قرار گرفته است.

این سازه در 1979 اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است.

خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می دانند.

آشنایی با چغازنبیل خوزستان

موقعیت جغرافیایی چغازنبیل:محوطه تاریخی چغازنبیل در خوزستان و در بخش جنوب شرقی شهرستان شوش و بر روی بخشی از امتداد چین خوردگی پـهنه ساختاری از رشـته کوههـای زاگـرس (طاقدیس سردارآباد) واقع شده است. فاصله این محوطه از شهرستان شوش در حدود 38 کیلومتر و تا اهواز115 کیلومتر است. وجود تپه ماهورهای کنگلومرائی در شمال و شمال شرق محوطه که ارتفاعات منطقه را بوجود آورده اند، به همراه دشت فرسایش یافته جنوبی آن، باعث بوجود آمدن منطقه ای شاخص شده است و عاملی جهت اشراف محوطه چغازنبیل بر کل منطقه شده، این مسئله ظاهراً از نظر شهرسازان ایلامی دور نمانده است. محوطه تاریخی چغازنبیل تقریباً به جز موارد خاص و جزیی نسبت به مناطق پیرامون، حالت یکپارچگی و بکر بودن خود را حفظ نموده است.

این حالت به علت قرار داشتن بر روی تاقدیس سردارآباد، بوجود آمده است. از جمله نکات قابل توجه، استقرار و ساخت شهر مذهبی دوراونتاش در نزدیکی رودخانه و بیشه زار طبیعی دز است. نزدیکی به رودخانه برای استفاده بهینه از آب، برای شرب، کشاورزی، ساخت و ساز و غیره از جمله موارد مهمی بوده که هم اکنون نیز همچنون گذشته عاملی جهت تجمع های انسانی در کنار رودخانه ها است. رود دز یکی از مهمترین رودخانه های استان خوزستان بوده و انشعابات متعددی دارد. شعبه اصلی رود دز از کنار معبد چغازنبیل می گذرد، فاصله آن از دوراونتاش حدود دو کیلومتر است. این رود توسط جنگلی گرمسیری و نیمه گرمسیری معروف به جنگل دز احاطه شده است. در حدود 45 کیلومتری چغازنبیل، رود دیگری به نام رود کرخه جریان دارد که جنگلی به نام جنگل کرخه آن را احاطه نموده است.

تاریخچه حفاری:

در فاصله سالهای 1930 تا1940 میلادی با توجه به فعالیتهای گسترده شرکتهای نفتی خارجی در منطقه و آنالیز های زمین شناسی که توسط کارشناسان این شرکتها صورت میگرفته، یکی از کارشناسان شرکت نفت در محوطه چغازنبیل، آجر نوشته ایی می یابد و آن را به هیئت باستانشناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومکنم تحویل میدهد. خواندن این آجرنوشته امکان شناخت یکی از شهرهای ایلامی به نامدوراونتاش را فراهم میکند. پس از دومکنم، گیرشمن باستانشناس فرانسوی حفاریهای چغازنبیل را ادامه میدهد. از سال 1378 خورشیدی، کاوشها و مطالعات باستانشناسی ایـن محوطه به سرپرستی دکـتر بهـزاد مفیـدی ادامه یافت.

زیگورات چیست؟

تشبیه معابد به کوه های کیهانی در فرهنگ بابلیان صندلی خاصی دارد و این ویژگی را در قالب فرم زیگورات های آنان می توان دید که صعود از آن را رسیدن به قله عالم می دانستند. کلمه زیگورات یا زیغورات از فعل آکدی زقارو (Zegharoo) به معنای بلند و برافراشته ساختن؛ گرفته شده است. زیگورات بنایی چندطبقه است که مساحت هر طبقه از طبقه پایینی کوچک تر است؛ بنابراین، نمای هر طرف آن به شکل یک پلکان است. این زیگورات ها محل نگهداری مجسمه خدایان و انجام مراسم مذهبی بوده اند.

این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون 1250 پ. م.)، پادشاه عظیم ایلام باستان و برای ستایش اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شده است. این معبد در حمله سپاه خون ریز آشور بانیپال (پادشاه قوم آشور) به همراه تمدن ایلامی ویران شد. سده های متمادی این بنا در زیرخاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاک برداری شد. گرچه خاک برداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش جهان نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان شد اما پس از گذشت حدود 50 سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آن ها آسیب های فراوانی را به این بنای خشتی-گلی وارد نموده و خصوصاً به جامانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید نموده است.

چغازنبیل که نام باستانی این بنا است، واژه ای محلی و مرکب از دو واژه چُغا (در زبان لری به معنی تپه) و زنبیل (به معنی سبد) است که اشاره ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می کردند. این مکان نزد باستان شناسان به دور-اونتَش معروف است که به معنای دژِ اونتش است.

اونتاش گال دستور ساخت شهر مذهبی را داده بود که بنای چغازنبیل در میانه این شهر قرار داشت و مرتفع ترین بخش آن محسوب می شد. بلندی آغازین آن 52 متر و 5 طبقه بوده است. امروزه ارتفاع آن 25 متر و تنها 2 طبقه و نیم از آن باقی مانده است. زیربنای چغازنبیل یک مربع 105 متر در 105 متر است؛ یعنی دو برابر یک زمین فوتبال!

ویژگیهای معماری:

مجموعه تاریخی چغازنبیل با وسعتی در حدود صد هکتار از یک بنای مطبق مرکزی (با قاعده مربع شکل، طول اضلاع خارجی حدود 105 متر و احتمالاً در 5 طبقه با 52 متر ارتفاع) که در گذشته ذیقورات نامیده میشده، سه حصار جداگانه (حصارهای درونی، میانی و بیرونی)، معابد، کاخها (کاخ آرامگاهها)، مخزن آب، خانه های مسکونی و محل انبار مصالح تشکیل شده است. در ساخت مجموعه بناهای این اثر از خشت (با بیشترین حجم استفاده در برپایی هسته مرکزی بناها)، آجر (در سه نوع ساده، لعابدار و کتیبه دار)، ملاتهای گچ، قیر و گل به طور گسترده و از مصالحی مانند شیشه، سنگ، چوب و سفال نیز به شکل محدودتر و در مکانهای خاص استفاده شده است.این شهر در سال640 پیش از میلاد توسط آشوربانی پال، پادشاه آشور تصرف و ویران شد. کاوشهای گسترده در این محوطه باستانی توسط رومن گیرشمن، باستانشناس فـرانسـوی در دهههای پنجاه و شصت میلادی صورت گرفت.

تعدادی از اشیاء مکشوفه در محوطه تاریخی چغازنبیل

اشیاء فلزی

تبر مفرغی :تبـر مفرغی به طـول 12.3 سانتیمتر در معبـد کیریریشا (معبد میانی از مجموعه معابد شمال غربی در حصار درونی) یافت شـده است. ایـن تبـر دارای جـای دسته ای به شکل شیر می باشد که رو به تیغه دارد. روی تیغه تبر کتیبه ای با نام اونتاش نپیریشا نوشته شده است. پشت سر شیر (جای دسته) مزین به مجسمه گراز نشسته از آلیاژ ترکیبی طلا و نقره است.

اشیاء لعابدار

مجسمه گاونر:در هنگام خاکبرداری از روی پله های پلکان شمال شرقی، قطعاتی از یک مجسمه گاو نر عظیم لعابدار بدست آمد. جنس مجسمه، سفال با لعاب آبی رنگ است. در پشت حیوان کتیبه ای در 16 سطر و به زبان ایلامی از اونتاش نپیریشا وجود دارد. ارتفاع آن تقـریبـاً 1.53 متـر و طـولش معـادل 1.05 متـر می باشد.

محوطه تاریخی چغازنبیل

مجسمه شیر - عقاب :این مجسمه (حیـوان افسانه ای) ترکیبی از شیر و عقـاب بوده که دارای پوشش لعاب آبی رنگ اسـت. روی کمر آن کتیـبه ای به خط میخـی دیـده می گردد. این مجسمه پیش از جنگ تحمیلی در موزه شوش نگهداری می شد که متأسفانه بر اثر اصابت گلوله توپ دشمن کاملاً متلاشی و اکنون قطعات آن در یکی از انبارهای اداره میراث فرهنگی شوش نگهداری می گردد.

اشیاء تزیینی

گل میخ و میخ سفالی :گل میخ ها و میخ های سفالی زیادی در کاوشهای دوراونتاش بدست آمده است که بیشتر آنها دارای کتیبه ای به نام اونتاش نپیریشا می باشند. این اشیای تزئینی، در فرمها و اندازه های مختلفی ساخته شده و بـرخـی از آنها لعابدار و بعضی سفالینه های ساده اند. رنگ لعابها بیشتر فیروزه ای، سبز و رنگ سفالها بلوطی یا خرمایی است. این اشیاء احتمالاً بیشتر در تزئینات بناها و یا در انجام مراسم مذهبی کـاربرد داشته اند.

شیشه :پیدا شدن خمیر شیشه در دوراونتاش، نشان از آشنایی ایلامیان با صنعت شیشه گری دارد. میله های شیشه در تزئینات، روی درب های چوبی به کار می رفته است. این میله ها احتمالاً به شکل مورب و در قالب قرینه همدیگر در یک طرف درب چوبی قرار می گرفتند.

مصالح کاربردی

آجرنبشته (کتیبه) :ترجمه کتیبه:من اونتاش نپیریشا با آجرهای طلایی (رنگ)، نقره ای (رنگ)، سنگ های عقیق سیاه، سنگ های سفید این معبد مطبق را ساختم و به خدایان نپیریشا و اینشوشینک از محله مقدس هدیه کردم. کسی که)آن را(ویران کند و کسی که آجرهای آنرا منهدم کند، کسی که طـلا و نقره اش را، سنگ های عقیق سیاه، سنگهای سفید و آجرهایش را بردارد و به محل دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، اینشوشینک و کیریریشا برسرش نازل گردد و باشد که نسل او در زیر خورشید برچیده گردد.

کلون و پاشنه سنگی درب :در چغازنبیل از پاشنه و کلون های سنگی برای درب هـای پرستشگاه ها استفـاده می شـد. محـور چرخشی درب ها که به یک پاشـنه سنـگی منتهـی می شد، در یک کاسه سنگی که حکم لولا را داشت، فرو می رفت. برای بستن درب و انداختن پشت بند آن و کلون کردن لنگه آن، جا کلونی در سنگ عظیمی وجود داشته که بخش عمده ای از آن در دیوار فرو می رفته است.

اشیاء سفالین

جام ته دکمه ای - ظرف سفالین :از اشیاء سفالین بدست آمده از حفاری های اخیر در محوطه چغازنبیل به جام های ته دکمه ای و ظروف سفالین می توان اشاره نمود. جام ها دارای پایه ای مدور، گردن بلند، استوانه ای و شکم کشیده هستنـد. به نظـر می رسد که این ظروف برای مصرف مایعات به کار می رفتند.

ردپا و مُهر

ردپای انسان و جانوران:در محوطه تاریخی دوراونتاش می توان ردپاهای جانوران مختلف و انسانهای دوره ایلام را بر روی آجر مشاهده کرد. این ردپاها در معابد، صحنها و صفه های زیگورات و یا حتی بر روی آجرفرشهای محوطه دیده می شوند. به جز انسان، سایر ردپاها مربوط به خـانواده هـای سگ سانان، خـوک سـانان و گربه سـانان می باشد.

اثر مهر:از دوراونتاش مهرهای استوانه ای فراوانی بدست آمده است. این مهرها از مواد گوناگونی چون خمیر شیشه، بدل چینی، قیر معدنی ساخته شده اند.این مهرها شامل تصاویری در رابطه با خدایان، مراسمات مذهبی و حیوانات است.

بناهای مهم چغازنبیل:

حصار اول:

این حصار در بر گیرنده ذیقورات و معابد و بنای نیایشگاه است که در آن 6 دروازه وجود دارد و به وسیله همین دروازه ها زائران به محوطه معبد وارد می شدند. مصالح به کار رفته در حصار اول خشت و گل کوبیده است. به این حصار تمنوس می گفته اند.

حصار دوم:

حصاری است که حصار اول و بخشی از بناهای تاریخی چغازنبیل را در بر گرفته است.

حصار سوم:

حصار سوم چغازنبیل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبیل را در بر می گیرد. مصالح به کار گرفته شده در ساخت این حصار، عموما خشتی هستند.

در روی این دیوار ناودان هایی به فاصله های تقریبی 47 تا 50 متر قرار گرفته اند. این ناودان ها به گونه ای ساخته شده اند که آب را به بیرون حصار و به فاصله دوری راهنمایی نمایند تا مانع نفوذ آب به زیر دیوار و اطراف ناودان شوند.

بناهای داخل حصار اول:

معبد ذیقورات یا زیگورات:

در مرکز شهر چغازنبیل معبد عظیمی بنا شده است. این معبد ذیقورات نام دارد که به دو تن از خدایان عظیم عیلامیان یعنی اینشوشیناک و نپیریشا اهدا شده.

معبد چغازنبیل عظیمترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن ایلامی است که تا کنون شناخته شده است. معبد زیگورات شامل چهار جبهه است.

معبد الهه اینشوشیناک:

این معبد که به الهه اینشوشیناک هدیه شده دارای 5 اتاق است که همگی آنها در یک ردیف قرار دارند.

در مدخل ورودی معبد، یک سردر هلالی از خشت و ملات گچ وجود دارد. در زیر تاق ورودی دروازه معبد که به دروازه مجلل معروف است، آجرنوشته هایی دیده می گردد که در هر دو سمت دروازه قرار دارند. در دروازه مجلل از جنس چوب و مزین به نقش هایی با شیشه بوده است.

معبد اینشوشیناک دارای سالمترین و بهترین کلون ها و لولاهای در و همچنین پاشنه های سنگی است.

معبد دیگری در نزدیکی این معبد قرار گرفته است که آن هم اینشوشیناک (آ) نام داشته است اما طبق یافته های باستان شناسان این معبد نسبت به معبد اینشوشیناک (ب) از اهمیت کمتری برخوردار بوده است.

مجموعه معابد شمال غربی:

این سه معبد موقعیت ممتازی در شهر باستانی دور اونتاش داشته اند. این مجموعه در مجاورت حصار درونی در جبهه شمال غربی ذیقورات قرار دارند و از دو نیایشگاه برای ایشن ی کاراپ و کی ر یریشا که مستقیماً به روی صحن شمال غربی باز می شوند و نیاشگاه سوم که برای خدای گال ساخته شده تشکیل می شوند.

معبد چهارگوش غربی:

هر یک از اضلاع این معبد 17 متر است و هریک از چهار زاویه آن به سمت یکی از جهات اربعه قرار گرفته است. ورودی این معبد در شمال شرقی آن تعبیه شده است، سقف تمام اتاق ها در این معبد با خشت خام به صورت طاق هلالی از نوع آهنگ پوشانده شده است.

معبد چهارگوش جنوب شرقی:

هر یک از اضلاع این معبد که زوایای آن به طرف جهات اربعه است 18 متر است. حیاطی در زاویه غربی بنا قرار گرفته است، که اتاق های معبد به این حیاط وابسته اند. ورودی آن در روی وجه جنوب شرقی قرار گرفته و بر دالان کوچکی باز می گردد.

نیایشگاه های سه گانه:

روبروی جبهه جنوب غربی، سه نیایشگاه شناسایی شده اند و اشیایی از آنها به دست آمده که نذوراتی بوده است که سربازان آشور، میلی به غارت آنها نداشته اند.

از اشیای یافت شده در این سه نیایشگاه می توان به قرص هایی تزئینی که برای تزئین در به کار می رفته اند، مهره هایی از جنس خمیر شیشه، مجسمه های گراز، گاو کوهاندار، لاک پشت، پرندگان و حیوانات کوچک از جنس خمیر شیشه و انگشتری از جنس قلع با روکشی از طلا که در آن دایره ای از آهن قلم زنی شده است، اشاره نمود.

دروازه عظیم:

دروازه عظیم ، عظیمترین و عریض ترین دروازه ای است که در دیوار حصارهای اطراف ذیقورات تعبیه شده است و مخصوص تردد شاه و درباریان بلندمرتبه بوده است.

در این دروازه کلون های سنگی مشابهی بسته م ی شده که توسط بست های فلزی به در چوبی متصل بوده اند.

قسمت های مختلف چغازنبیل

دروازه ارابه ها:

این دروازه در گوشه جنوبی حصار اول واقع شده است و کف پوشی از سنگ روی سطح دروازه دیده می گردد.

درز این کف پوش سنگی را با با ملات قیر معدنی پر نموده اند. بر روی این سنگ فرش، آثاری شبیه به آثار چرخ گاری دیده می گردد و به همین دلیل این دروازه به نام دروازه ارابه ها مشهور شده است. چهارپایان را برای قربانی کردن در معابد از این دروازه وارد می نموده اند.

دروازه شمال شرقی:

این دروازه عظیمترین و مهمترین دروازه تمنوس است که چهار برج دارد. دو برج در خارج و دو برج دیگر در داخل حصار واقع شده است.

تمام کف دروازه با آجرهای شکسته ای که هنوز هم لکه هایی از آنها باقی مانده فرش شده بوده است. دروازه اینشوشیناک و دروازه غربی دو دروازه دیگر حصار اول بوده اند.

بناهای داخل حصار دوم:

معابد هیش میتیک و روهوراتیو:

این معبد که در نزدیکی دروازه شمال شرقی تمنوس قرار گرفته است وقف دو الهه مذکر به نام های هیش میتیک و روهوراتیو بوده است.

در این معبد 21 آجر کتیبه دار یافت شد که نام این دو خدای باستانی عیلامیان را بر خود داشتند.

دروازه شمال شرقی:

این دروازه در روبروی دروازه شمال شرقی حصار اول قرار گرفته است. کف پوشی که سطح این دروازه را پوشانده است، از طرفی به جبهه جنوب شرقی ذیقورات متصل شده و از طرف دیگر تا جبهه شمال غربی و نزدیک معبد گال امتداد دارد. در درون این دروازه و در سمت شرقی آن یک پلکان یافت شده است.

دروازه شوش:

این دروازه در دیوار جنوب غربی قرار گرفته است و به سمت شهر شوش است. چهار برج به این دروازه تکیه زده بوده اند که گذرگاه باریکی را به وجود می آوردند.

این گذرگاه باریک نشان می دهد که از این دروازه فقط عده معدودی گذر می نموده اند و وارد تمنوس می شده اند. کف این دروازه با خشت شکسته فرش شده و زمین بیرون این دروازه را با سنگریزه فرش نموده اند.

دروازه مسدود شده:

در 163 متری زاویه شرقی و 81 متری گذرگاه شاهی قرار گرفته است. این دروازه از نظر معماری و ابعاد، نسبتاً ساده است و به نظر می رسد که تمام این دروازه را مسدود نموده اند.

دلیل چنین حذفی روشن نیست. از این دروازه گذرگاهی آغاز می گردد که آن را به سه قسمت مرکزی دروازه با دری یک لنگه منتهی می نماید.

گذرگاه شاهی:

در دیوار جنوب شرقی ، دروازه دیگری وجود دارد که به گذرگاه شاهی معروف است. قسمت مرکزی این دروازه با کفسازی زیبایی از آجرهای سالم پوشیده شده بود، که در امتداد طول دیوار جنوب غربی اش سکوئی به عرض 2 آجر وجود دارد.

این دروازه، تنها دروازه ای است که پلکانی خم شده به شکل آرنج در آن وجود داشته و همین پلکان صعود به بالای برج ها و دیوار حصار را آسانتر می نموده است.

برج نورکیپرات:

این برج که پیش آمدگی آن بطرف بیرون است، در وسط دیوار جنوب شرقی و درنزدیکی گذرگاه شاهی قرار گرفته است. در ساخت این برج از آجر استفاده شده است.

مجموعه غربی:

دیوارهای پیدا شده در این مجموعه از آجر شکسته ساخته شده بودند. ضخامت این دیوارها بسیار کم است.

یک آشپزخانه ابتدایی هم در این مجموعه قرار گرفته است. این بنا برای سکونت کارگران ساخته شده بوده است.

مجموعه شمال غربی:

این مجموعه با دیوارهایی از آجر شکسته ساخته شده است. دیوارهایی که سه حیاط و دو اتاق ساخته شده به درازا را محاط می کردند.

در درون این مجموعه محوطه محصوری پیدا شد، که با دو دیواره از خشت خام درست شده بود. در این محوطه گذرگاه عریضی وجود دارد، که به طرف حصار تمنوس می رود. در این گذرگاه آثاری از یک ناودان و دو سکوی خشتی وجود دارد.

مجموعه شرقی:

این مجموعه، که در ضلع شرقی حصار اول (تمنوس) واقع شده متشکل از چهار نیایشگاه است.

نمای تمام این نیایشگاه ها رو به گذرگاه شاهی است. این مجموعه توسط راهی کفسازی شده که فقط قسمتهای ناچیزی از آن باقی مانده است، به گذرگاه شاهی متصل می گردد.

زاویه شمالی تمنوس:

در این بخش 9 مورد کفسازی شده با آجر شکسته از زیر خاک پیدا شد، که همه به موازات همدیگر بودند. طول این کفسازی ها به 30 متر می رسید و عرض هر یک از آنها بطور متوسط 50/4 متر بود.

در این منطقه همچنین مصالح ساختمانی و اتاق های نیمه تمامی یافت شد که نشان از یک عملیات ساختمانی نیمه تمام بود.

یافته شدن مصالح بنایی و نیز سه نواری که یکی از آنها پر از قیر معدنی و یکی دیگر مملو از گچ بود صحت این فرضیه را تائید کرد. در کنار این مصالح دو حلقه چاه کشف شد که با توجه به آب شور و غیر قابل شرب این چاه ها گمان می رود از آب آنها برای عملیات ساختمانی استفاده می نموده اند.

مجموعه جنوب شرقی:

این مجموعه شامل سه حیاط است که در اطراف آنها اتاق هایی ساخته شده است. این اتاق ها بلند و باریکند و سکوهایی نیمکت مانند دارند. ساختمان این بخش نیز به دلیل هجوم ویرانگر آشوری ها ناتمام مانده است.

بناهای دیگر چغازنبیل:

ورودی شاهی:

این ورودی مجلل در دیوار حصار خارجی شهر در ضلع جنوب شرقی نزدیک به کاخ شماره 3 باز شده است.

کاخ آرامگاه ها:

در ضلع جنوب شرقی چغازنبیل و در نزدیکی حصار سوم، مجموعه بناها یی قرار گرفته است که به آن محوطه شاهی گفته می گردد. کاخ آرامگاه ها در این محوطه قرار گرفته است. این نام را به دلیل وجود پنج مقبره زیر زمینی سرداب مانند در این کاخ، بر آن گذاشته اند.

این مقابر آرامگاه پادشاهان و شاهزادگان ایلامی بوده اند. علاوه بر این آثاری از تزئینات شیشه ای و گل میخ های لعابدار در کاخ به دست آمده است.

کاخ شماره 2:

این کاخ سه حیاط دارد و با خشت خام ساخته شده است. در این کاخ چندین اتاق و یک حمام نیز وجود دارد.

کاخ شماره 3:

این کاخ که در نزدیکی زاویه شرقی حصار بیرونی شهر قرار گرفته است، دو حیاط دارد. حیاط های این کاخ نیز مانند کاخ شماره 2 توسط اتاق هایی متصل به هم ولی با امکانات و راحتی بیشتر نسبت به اتاق های کاخ شماره 2 محاط شده است.

نیایشگاه نوسکو:

این بنا که در محوطه سکونت شاه قرار گرفته است به شکل (تی) انگلیسی است و نیایشگاه خصوصی شاه و خانواده سلطنتی بوده است.

مخزن:

چسبیده به حصار خارجی رو به جبهه شمال غربی ذیقورات، تاسیساتی متشکل از یک مخزن در خارج دیوار و یک حوض واقع در درون حصار وجود دارد و شبکه ارتباطی آنها یک سیستم متشکل از نهرهای کوچک بوده است.آب ذخیره شده در مخزن به وسیله همین سیستم وارد حوضی کوچک میشده و ساکنان چغازنبیل آب مصرفی خود را از این حوض بیرون می کشیدند. برای اینکه آب به این مخزن برسد کانالی نزدیک به 50 کیلومتر حفر می گردد. این کانال از رود کرخه آغاز می گردد.چـیـزی که باعـث تعـجب و شوک بـسیار در معـماری چـغـازنبـیل است، این ابـتـکار هـنـرمندان آن دوره در اخـتراع و ساختـن یک سیستم جدید که آب آشامـیدنی ساخـتمان را تهـیه می نموده است. آب تسویه شده بوسیله عبادتـگـران و پـرستـشگـران و ساکـنین آن منطقه مورد استـفاده قرار می گـرفت.دورتا دور ذیقورات را دیواری احاطه می نموده که در مجاورت آن در جبهه شمال غربی معابدی برای خدایان کریریشا، ایشنی کرب و هومبان بنا شده است.همچنین معابد دیگری در جبهه شمال شرقی قرار داشته اند و مجموعه این معابد توسط حصار دیگری احاطه می شده است.

تاریخچه چغازنبیل

در خارج از این حصار بقایای اندکی از خانه های شهر در سطح زمین دیده می شوند. دورتادور شهر سومین دیوار قرار داشته که کل شهر را محصور می نموده.طول این حصار خارجی حدود چهار کیلومتر است. در زاویه شرقی شهر و در نزدیکی حصار خارجی، کاخ های شاهی قرار داشته اند. در طرف مقابل شهر و بر روی ضلع شمال غربی حصار خارجی مخزنی برای آب موجود است.چغازنبیل ازجمله بناهای باستانی کشورمان است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.در مرکز شهر، معبد عظیمی به صورت مطبق بنا شده که امروزه دو طبقه از آن پابرجاست.این معبد، ذیقورات نام دارد که به دو تن از خدایان عظیم عیلامی؛ اینشوشیناک و نپیریشا اهدا شده است.ذیقورات با تشدید روی حروف ق و ر کلمه ایی اکدی است. در ایران این کلمه عموماً زیگورات نوشته می گردد.

واژه زیگورات از فعل زیگورو به معنای بلند و برافراشته ساختن مشتق شده است.این معـبد نشانگـر اوج و شکوه معـماری در آن دوره است. این بـنا بصورت چـهـارگـوش و به صورت یک ساخـتمان پـنج طبقه است، که هـر طبقه از طبقه قـبلی کوچکـتر است و نمائی بصورت مخروطی را نشان می دهـد.معـبد اصلی در آخرین طـبـقـه ساختـه شده بود. موادی که در ساختمان این معـبد بکـار رفـته است، بـیـشـتر از آجرهـای پـخـته لعـاب دار هـمراه با ساروج بـسیار قـوی بوده است.

معبد چغازنبیل عظیمترین اثر معماری بر جای مانده از تمدن عیلامی است که تا کنون شناخته شده است.یکی دیگر از شگفتی های این معبد آن است که در پشت معبد در روی زمین جای پای انسان (کودکی) نقش بسته است که بعد از گذشت بیش از 3500 سال هنوز پابرجاست . محققین گفته اند در هنگام ساخت و آن موقعی که آجرهای نرم بوده است انسانی پا گذاشته است . این جای پا واقعا دیدنی است .

شهر مذهبی اونتاش

دور اونتاش از سه حصار تودرتوی خشتی تشکیل شده و دروازهٔ اصلی آن بر روی حصار عظیم در جبههٔ شرقی قرار گرفته است. در حدفاصل حصار اول و دوم، کاخ های شاهی و آرامگاه های سلاطین عیلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایای تصفیه خانهٔ آب واقع شده است، تصفیه خانهٔ آب چغازنبیل در شمار قدیمی ترین تأسیسات آب رسانی بشمار می رود. آب آن از رودخانهٔ کرخه و از فاصلهٔ 45 کیلومتری با حفر و احداث کانالی تأمین می شده است.

در مرکز حصار سوم معبد اصلی (زیگورات) قرار گرفته است. معبد اصلی به ابعاد 105×105 متر، مربع کاملی است که اضلاع آن در جهات اصلی شرقی، غربی و شمالی و جنوبی واقع شده اند. اصل این معبد با به کارگیری میلیون ها آجر و در 5 طبقه ساخته شده بود که در حال حاضر دوطبقه از آن به جامانده است. ارتفاع آن در گذشته حدود 52 متر بود. طبقات این معبد برخلاف تمامی زیگورات های بین النهرین بر روی همدیگر ساخته نشده، بلکه هر طبقه مستقلاً از سطح زمین به بالا احداث شده است. به غیراز طبقهٔ اول و پنجم، تمامی طبقات از خشت پرشده اند، طبقه پنجم که مرتفع ترین طبقه محسوب می گردد، صندلی قرار دادن بت های آن موقع بوده است. مهم ترین این بت ها، خدای اینشوشیناک یا خدای خاص شهر شوش بوده است.

دور اونتاش

اونتاش گال بانی این معبد می گوید:پس از آن که مصالح ساختمانی را به دست آوردم، من در اینجا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور نمودم. من معبد بلندی ساختم که شبیه آنچه شاهان پیش ساخته اند نبود و آن را به خدای اینشوشیناک و خدای هومبان حریم مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ایشان گردد و لطف و عدل هومبان و اینشوشیناک در اینجا برقرار بماند.

بنای زیگورات چغازنبیل، مربعی شکل است که حصارهای دایره ای به دور آن دیده می شوند. عدد چهار به عنوان عددی مقدس در معماری است. چهار نشان دهنده چهار جهت اصلی، چهارفصل سال، اضلاع مربع، بازوان صلیب، چهارعنصر، چهارستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و... است. بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می گردد که همگی دارای متنی یکسان هستند که بیانگر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است.

چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. در بعضی از کتب تاریخی نام قدیمی شوش، چغازنبیل نامیده شده است. درواقع زیگورات ها، اهرام، مقابر و بناهای برجی شکل، گنبدها و معابد چندین طبقه بلند، پاگوداها و استوپاها، در همه جا نمادی از کوه و آسمان بودند. این موضوع در سرزمین هایی که به طور طبیعی فاقد کوه بودند، بیشتر مشهود است، همانند:بین النهرین، مصرسفلی، جنگل های مکزیک و پرو.

معبد چغازنبیل

سنگ نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این سنگ نگاره باستانی نقش زنی حک شده است که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته است. در بالای تصویر کامل این سنگ نگاره، کاهنه های معبد در حال عبور هستند. جنس این سنگ نگاره از ماسه سنگ است. این اثر که مربوط به دوره عیلامی میانه و دودمان ایگی هالکید است، مربوط به 1340 تا 1300 پیش از میلاد است. این یادبود در سدهٔ دوازده پیش از میلاد از چغازنبیل به شوش آورده شده و هم اینک در موزه لوور قرار گرفته است.

میز قربانی

در اطراف معبد و بر روی کف اصلی دو سکوی مدور بریده مشاهده می گردد که نظرات مختلفی در خصوص آن ها ابراز شده، بعضی آن ها را قربانگاه و بعضی دیگر مربوط به ستاره شناسی و ساعت خورشیدی دانسته اند. در موزه لوور پاریس میزی موسوم به میز قربانی (Sacrificial Table) از جنس برنز موجود است که به احتمال زیاد متعلق به این صندلی است (تصویر).دورتادور میز قربانی دو مار و پنج زن دیده می شوند. اندازه، دقت و ظرافت بالای به کاررفته در ساخت این میز حکایت از مهارت فراوان فلزکاران دوره ایلامی دارد.

چغازنبیل