شاهنامه امیرکبیر، ستاره ای درخشان - مجله سفرنامه دبی

جعفری آشنایی خود با بهرامی را در کتاب در جست وجوی صبح چنین روایت و او را چنین توصیف می کند: با آقای محمد بهرامی در اوایل کارم هنگامی که با روزنامه اطلاعات و آقای زانیچ خواه همکاری می کرد و مینیاتورهایی می کشید و در اطلاعات ماهانه چاپ می شد، آشنا شده بودم. او پس از مدتی در یکی از پاساژهای لاله زار به همت خود آتلیه پارس را افتتاح کرد که با دو سه نفر از هنرجویان دانشکده هنرهای زیبا کار می کرد و من اغلب نقاشی های پشت جلد و متن بیشتر کتاب های خود را به او سفارش می دادم. پس از چند سال هم یک گراورسازی به همان نام در خیابان شاه آباد قدیم تاسیس کرد. از آن تاریخ ساخت گراورها و کلیشه های کتاب های امیرکبیر تمام به وسیله او انجام می گرفت؛ تا زمانی که چاپ افست در چاپخانه ها متداول شد. محمد بهرامی قامتی متوسط دارد، با صورتی گندمگون و استخوانی و لبخندی مهربان، خوش برخورد و خوش قیافه است، و خیلی هم مؤدب و مردم دار. در آن ایام ورزش دوست بود و روحیه ای شاد داشت. کتاب خوان و اهل مطالعه بود و هر کتابی را که می خواست برای آن تصویری بکشد و یا طرحی برای روی جلد آن فراهم کند، تا آن جا که می توانست مطالعه می کرد. چهره اش گیرا بود، خوش بیان و شیک پوش و باسلیقه و زحمت کش. در انتخاب همکارانش هم دقیق و نکته سنج بود. همیشه یکی از مشوقان من بود و با هم صمیمی بودیم تا حدی که روابطمان خانوادگی شد. در آن زمان بهرامی در کارگاهش با هنرمندان معروفی مانند مرتضی ممیز، آیدین آغداشلو، علی اصغر معصومی، محمد احصایی، بیوک احمری و محمد تجویدی همکاری می کرد که هر یک از آن ها از ناموران هنر نقاشی و گرافیک هستند و در هنر خود مقام والایی دارند. بهرامی زبان هنرمندان را می دانست، هنرمندان ما در نقاشی هرکدام دارای صفات مشخصی هستند، اغلب به کار خود تعصب دارند، کمتر زیر بار نظر کسی می فرایند، رقابت های خاص خود را دارند، زودرنج و حساسند، بدقولند؛ و این آقای بهرامی با شگرد خاص خودش با این هنرمندان کار می کرد و همه از او راضی بودند.

پیش از تاسیس دانشکده ها و تشکیل رشته گرافیک، طراحان آن روزگار با برپایی آتلیه های خصوصی کوچک و بزرگ، پایه های طراحیِ گرافیک معاصر ایران را شکل دادند. آتلیه آرک (بهرامی) از نخستین آتلیه های مدرن طراحیِ گرافیک در ایران بود که سال 1325 در خیابان لاله زار تاسیس شد. مرتضی ممیز در آخرین گفت و گوی منتشرشده اش می گوید: من از سال 1335 در آتلیه آقای بهرامی و زیر دست ایشان شروع کردم به کار گرافیک کردن و یاد دریافت آن. آیدین آغداشلو نیز در یادداشتی درباره محمد بهرامی می نویسد: آتلیه بهرامی مکتبی بود که همراهی و همکاری هنرمندان رشته های مختلف گرافیک آن روزگار را ممکن و مقدور می کرد. من بخت این را داشتم که سلیقه تصویرگری ام را با تماشای نمونه هایی از کار او در دهه 1330 بنیان کنم.

جعفری و بهرامی به خوبی روحیات و ساختار فکری هم را می شناختد و با این پشتوانه بود که وارد راه پر فراز و فرودِ خلق این شاهنامه شدند. جعفری در دهه 1330 متوجه یک نسخه خطی از شاهنامه به خط روان شاد داوری شده بود. این نسخه در شیراز و نزد مرحوم نورانی وصال نگه داری می شد. جعفری به اتفاق جواد شریفی و محمد بهرامی و اسماعیل شاهرودی برای دیدن این نسخه و کسب رضایت آقای وصال برای چاپ آن، سفری را راهی شیراز شدند. جعفری می نویسد: خط آن بسیار زیبا بود و جای تردید نمی گذاشت؛ ولی اغلاط املایی داشت. این شاهنامه را استاد داوری پسر وصال شیرازی جد دکتر نورانی وصال برای ناصرالدین شاه کتابت کرده و آقالطفعلی جد آقای دکتر لطفعلی صورتگر هم چند تصویر برای آن نقاشی کرده بود و این تصاویر در این شاهنامه آخرین نمونه مصورسازی کتاب در آن زمان است. آقای وصال هم راضی نبود که در کتاب تغییراتی داده شود و حق هم داشت، وانگهی، خودم هم می خواستم یک کتاب شاهنامه تازه و نو به وجود بیاورم. در هر صورت بدون نتیجه و با تشکر از مهر و محبت دکتر نورانی به تهران بازگشتیم. نسخه مذکور بعدها به موزه رضا عباسی منتقل شد. این چند نفر حتی در راه بازگشت به تهران نیز دست از تلاش نکشیده و به پیشنهاد بهرامی راهی اصفهان شدند تا به دیدن مصورالملکی نقاش مشهور دوران بفرایند تا کارهای او از شاهنامه را ببینند که این دیدار نیز برای جعفری بی حاصل بود.

جعفری در سال 1338 اندیشه و ایده هایش را بیش تر با محمد بهرامی درمیان می گذارد. وی در همان کتاب می گوید: بهرامی وقتی متن خوش نویسی شده را دید و با آن همه زیبایی و ظرافت روبه رو شد، با لحنی تحسین آمیز گفت: دوست عزیز! این کاری را که انجام می دهی، دست کم نگیر، حیف است این کتاب را با این قطع چاپ کنی. شاهنامه را باید به قطع رحلی و در یک مجلد چاپ کرد. من مدت ها به این فکر بودم که تابلوهایی از شاهنامه نقاشی کنم، طرحش را هم آماده کرده ام، اما همه اش فکر می کردم اگر بخواهم کاری را که کرده ام در یک شاهنامه معمولی چاپ کنم حیف است، ارزش کارم را پایین می آورد. حالا که تو این همت را کرده ای و تا اینجا آمده ای، من هم احساس می کنم سر ذوق آمده ام. صبر کن اولین تابلویی که طرحش را هم کشیده ام تمام کنم، اگر پسندیدی، با کمال میل این کار را برایت انجام می دهم. اما کار نقاشی های سیاه قلم می افتد به دوش همکاران.

نام اثر: پرتره فردوسی

تکنیک: آبرنگ و گواش

سبک: پرتره سازی

تاریخ اثر: 1350/2/5

اندازه اثر:50*40

محمد بهرامی از دوران کودکی و از همان زمان ها که نقال در قهوه خانه، حماسه شاهنامه را می خواند شیفته اشعار فردوسی بود. او درباره شاهنامه فردوسی چنین سخن می گوید: شاهنامه فردوسی را جهان، کاخ بلندی می شناسد که تمامیت روح ایرانی را در برگرفته است - تمامیت یک تاریخ - تمامیت یک فرهنگ و تمامیت یک ملت و آرمان های او. و این تمامیت در جهت هزارساله خود بیرون از هر گزندی توانسته است به هیئتی که می باید پیش رو بنشیند و حماسه ملی ایران را، برتر از هر حماسه ای بنشاند و این برتری در انعکاس جوش و خروش و ابعاد و زوایا هایی ست که حیات ابدی این ملت را می سازد و جلوه دیگر آن در ارتباط نزدیک تر آن با آمال ملتی است که صلح خواهی و عدالت طلبی در روان او جای دارد - بقولی شاهنامه یک نوع حماسه داد و قانون است - حماسه مقاومت بی تزلزل در مقابل هرچه اهریمنی است. در همه جای شاهنامه یک قوم در برابر دروغ، فریب و بیداد به پا خاسته است - در یک جا بر ضد افراسیاب که قصد تجاوز دارد - در جای دیگر بر ضد دیود سپید که راه را بر نیکی بسته است و نیز در برابر ضحاک که خونخواره ای سفاک است.

بهرامی در تلاش بود تا با تجربه و نگاه هنری خود شاهنامه متفاوتی را خلق کند و بسیار تحقیق کرد. قبل از این نمونه شاهنامه طهماسبی و شاهنامه بایسنقری مصور شده بود؛ اما بهرامی سعی در ساخت شاهنامه ای مجلل، زیبا، باشکوه و متفاوت داشت. در این راه قبل از هرچیز مطالعه داستان های شاهنامه را از سر گرفت. او از بسیاری از موزه های جهان بازدید کرد و تا جای ممکن کتاب هایی را که درباره هنرمندان بزرگ نقاشی و هنرهای دکوراتیو ایران در سراسر جهان به طبع رسیده بود، گردآوری کرد و تاریخ و سیر تکامل هنرهای ملی را مورد بررسی و مطالعه عمیق قرار داد. برای یافتن شکل تقریبی لباس ها، اسلحه ها، زیورآلات، وسایل و لوازم زندگی و شخصیت های کتاب شاهنامه، بسیاری از آثار هنری ایران را از قبیل نقوش دکوراتیو روی سفال های ماقبل تاریخ، شاهکارهای لرستان و آثار هنری پارت ها و ساسانیان و همچنین شاهکارهای هنری دوران بعد از اسلام را به دقت بررسی و مطالعه کرد. او در جست وجوی نسخ خطی و مصور و در جست وجوی هر آنچه در زمینه هنرهای ملی ایران بود، سفرهای متعددی به اصفهان و شیراز انجام داد و در پایان ساعت ها با هنرمندان اصیل رشته های مینیاتور، تذهیب و تشعیر به مشورت و مصاحبه پرداخت. سرانجام از هنر مینیاتور تکنیک ساخت و ساز و فرم های بی نظیر سمبلیک آن را گرفت و با شیوه های کار خود که به نوعی به سورئالیسم گرایش دارد درآمیخت و نتیجه آن نقاشی ها و تشعیرها و تزئیناتی است که در شاهنامه خودنمایی می کند. انجام تمامی نقاشی ها 12 سال به طول انجامید.

محمد بهرامی 3 تصویر را به شکل اختصاصی در اختیار این نوشته گذاشته است. نبرد ایران و روم، پرتره فردوسی و سیمرغ و زال. در اثر نبرد ایران و روم، ایرانیان دارای ارابه های جنگی بوده و به فنون و ابزارآلات جنگ اگاه تر بوده اند و مجهز به وسایلی نظیر تیر و کمان، حال آن که در در اشعار فردوسی سپاه روم فاقد ارابه جنگی و ابزار جنگی بوده و آن ها خنجر و نیزه داشته اند. تزئینات روی ارابه از گل های هفت پر و دوازده پر تخت جمشید الهام گرفته شده، بدان معنا که هفت روز هفته و دوازده ماه سال آماده دفاع از وطن بوده اند. تمام چهره ها و آناتومی و حالات سربازان در حال نبرد کاملا با هم هماهنگ و یکسان است.

سپاهی گذشت از مداین به دشت که دریای سبز اندرو خیره گشت

خروش سواران و گرد سپاه ابا دود و آتش بر آمد به ماه

به هر سو ز رومی تلی کشته بود وگر خسته از جنگ برگشته بود

نام اثر: نبرد ایران و روم

تکنیک: آبرنگ و گواش - طلا

تاریخ اثر: 1349/8/27

سبک: مینیاتور شیوه بهرامی

اندازه اثر : 55*45

چهره فردوسی باتوجه به روحیه او و برگرفته از سروده هایش پرتره سازی شده است. نگاه نگران و دور فردوسی به آینده ایران و شیوه لباس پوشیدن و دستار فردوسی در تصویر نمایان است. تذهیبی که توسط استاد بهرامی دور تا دور چهره فردوسی نامدار را در بر گرفته از نقش های بدیع با رنگ های دل پذیر کاملاً ایرانی است. این هنرمند با حرکت های منظم قلم مو و با رنگ های روشن و خیال انگیز اشکال زیبایی در حاشیه نگاره ساخته است و از هر نمادی که فردوسی سخن رانده است به شیوه زیبایی استفاده کرده. از سیمرغ، اژدها، نبردهایی که در شاهنامه به وقوع پیوسته و وسایلی که پادشاهان با آن حمل و نقل می شدند. در تابلوی زال و سیمرغ، آوردن زال سپید موی از کوه قاف توسط سیمرغ نزد پدرش سام به زیبایی و با رنگ های کاملاً زنده مصور شده است. سیمرغ با بال و پر رنگین که با طلا تزیین شده است بسیار باشکوه خودنمایی می کند . سام (پدر زال) با همراهانش با دستی به آسمان بی صبرانه به انتظار زال که سیمرغ وی را با دقت در چنگال های خود گرفته است به زمین آورده می شود. در این اثر نقش آفرینی سیمرغ در تعلیم و تربیت زال توسط محمد بهرامی به شکل زیبایی تصویر شده است.

نام اثر: سیمرغ و زال

تکنیک: آبرنگ و گواش

سبک: مینیاتور شیوه بهرامی

تاریخ اثر: 1342

اندازه اثر: 60*50

مدتی از شروع کار گذشته بود که جعفری به دیدار دکتر محمدجعفر محجوب می رود. محجوب سوال می کند که کار را براساس چه نسخه ای قرار داده ای؟ جعفری پاسخ می دهد که نسخه اصلی شاهنامه بروخیم است. به جعفری می گوید که متاسفانه شاهنامه بروخیم خطاهای فاحش و اشکال های اساسی دارد، بهترین شاهنامه ای که تا امروز چاپ شده، شاهنامه تصحیح ژول مول مستشرق معروف است که یک قرن پیش در پاریس چاپ شده است. جعفری می گوید: دکتر محجوب آب پاکی را روی دستم ریخته بود. فکر کردم چطور است از خودش بخواهم به امیرکبیر بیاید و صفحات نوشته شده را ببیند و با متن ژول مول مطابقت کند و اختلافات را به من بگوید و راهنمایی ام کند. همین کار را هم کردم، دکتر محجوب پذیرفت و من متن خوشنویسی شده جلد اول را در اختیارش گذاشتم. یکی دو ماهی گذشت. روزی که برای اطلاع از چگونگی کار به خانه اش رفته بودم، گفت باید سه چهارم صفحات نوشته شده بازنویسی یا غلط گیری شود. در این زمان بود که او در نگرانی عجیبی به سر می برد و باید تصمیم می گرفت. مدتی گذشت و سرانجام تردید را رها کرد و هنرمندان و بخش های مختلف کار را از موضوع مطلع کرد. پس از یک وقفه کوتاه، کار دوباره به غلتک افتاد و آقای شریفی صفحه های اصلاح شده را بازنویسی و مونتاژ می کرد و محجوب متن ها را مقایسه می کرد و حسین اسلامیان و علی اصغر معصومی نیز کار تذهیب ها و تشعیرها و نقاشی های سیاه قلم را انجام می دادند. در این زمان بود که بهرامی از محمد احصایی دعوت کرد تا کار خوش نویسی مقدمه های شاهنامه را انجام دهد، چرا که هر چهار صفحه خوش نویسی باید در یک صفحه قرار می گرفت. حالا برای جعفری زمان یک شوک جدید بود، بهرامی تصمیم به سفر فرنگ گرفته بود؛ با این قول که کار را در آنجا ادامه دهد. ناشر نگران و هنرمند مطمئن. این شد که بهرامی پس از مدتی نقاشی پرتره فردوسی و تشعیر دور آن و تابلوی بزرگ جنگ اسکندر و دارا را به ایران فرستاد.

در آن روزهایی که جعفری همه توان خود را با همراهی این هنرمندان برای به پایان رساندن این شاهنامه به کار گرفته بود، ناگهان مطلع شد که دربار قصد دارد شاهنامه معروف به بایسنقری را که در کتاب خانه سلطنتی موجود بود برای جشن های شاهنشاهی سال 1350 منتشر کند. از این رو بود که این دو شاهنامه در یک زمان، از منظرهای مختلف در مقابله با یکدیگر قرار دریافتد. جعفری در ادامه خاطراتش در این باره می گوید: شاهنامه بایسنقری اثر نفیسی بود و چاپ آن کاری مهم و ارزشمند در صنعت چاپ و نشر ایران به شمار می آمد؛ اما هرچه بود، کار تازه ای نبود و صرف این همه وقت و زحمت و سرمایه چیزی بر آن نمی افزود. درحالی که شاهنامه امیرکبیر چیز دیگری بود: ما، با همکاری هنرمندان عصر خودمان، یک نمونه نو و نفیس از شاهنامه به وجود آورده بودیم، فارغ از خطاها و لغزش های گذشته، و به هر حال کار ما با آن ها فرق داشت و فارغ از هرگونه تنگ نظری با دلگرمی کارمان را دنبال می کردیم. سرانجام با ورود همایون صنعتی زاده به داستان قرار شد هردوی این نسخه ها، در چاپخانه افست چاپ شود. افست برای چاپ دو شاهنامه بایسنقری و امیرکبیر یک متخصص چاپ به نام اشنایدر را از آلمان استخدام کرده بود. جعفری می خواست تابلوهای رنگی و تذهیب ها و سرفصل ها را مستقلا و خارج از متن شاهنامه چاپ کند؛ اما بهرامی که سرپرستی چاپ و فیلم برداری را تعهد کرده بود، پیشنهاد کرد کاغذ همه کتاب همان کاغذی باشد که شاهنامه بایسنقری روی آن چاپ می شد و تابلوهای نقاشی هم جزو متن کتاب چاپ شود. برای این منظور از کارخانه زاندرس آلمان کاغذ خریداری شد. چاپ شاهنامه امیرکبیر با سفر بهرامی به آمریکا هم زمان شد. اشنایدر زمینه تمام صفحه های شاهنامه را یک جا چاپ کرد و برای صفحه هایی که تابلوهای نقاشی شاهنامه در آنها مونتاژ شده بود زمینه ای چاپ نکرد. زمانی که بهرامی از سفر بازگشت و تابلوهای چاپ شده را دید سخت ناراحت شد و بین او و اشنایدر، در مورد کیفیت چاپ تابلوها و رنگ زمینه کتاب اختلاف شدیدی ایجاد شد. جعفری می نویسد که بهرامی مدعی بوده که تابلوهای چاپ شده با اصل مطابقت ندارد و رنگ زمینه کتاب مورد نظر او نیست. این درحالی بود که پنج هزار نسخه از تمامی تابلوها و رنگ زمینه همه فرم ها چاپ شده بود. او سرانجام تصمیم می گیرد تا تابلوهای چاپ شده را کنار بگذارد و آنها را دوباره چاپ کند. این دقیقا زمانی است که کار چاپ شاهنامه دربار سرعت گرفته و جعفری سخت نگران است. بهرامی و معصومی و احصایی و اسلامیان تا نیمه های شب با تمام وجود کار می کردند تا انتشار شاهنامه امیرکبیر از شاهنامه دربار عقب نماند و سر وقت منتشر شود.

شاهنامه امیرکبیر سرانجام و پس از تلاش های ناپیروز و پیروز فراوان به چاپ رسید و برای فروشش نیز تلاش ها شد. استقبال از این نسخه بی اندازه وسیع بود. برایش یک گزارش مخصوص تلویزیونی تهیه شد و آسوشیتدپرس، نیویورک تایمز و بسیاری دیگر از رسانه های مطرح جهان خبر انتشار این اثر نفیس را پوشش دادند. شاهنامه امیرکبیر در مجموعه آثار نفیس ایرانی در بریتیش میوزیوم لندن به چشم می خورد و سرانجام سازمان ملل در نیویورک نمایشگاهی از تابلوها و تذهیب ها ترتیب داد و از محمد بهرامی تجلیل کرد. جعفری که ارزش این کار را بهتر از هرکسی می دانست، این کتاب 73 کیلوگرمی را در جریان جشنواره طوس در سال 1355 به موزه فردوسی ارسال کرد تا اصل نوشته و کار از حوادث و تحول های زمانه مصون بماند. او در خاطره ای جالب نقل می کند که: سال 1365 بود... تصمیم گرفتم به زیارت حضرت امام رضا (ع) و فردوسی بزرگ و موزه او به طوس بروم. در بازدید از موزه، جمعی را دیدم که با چه اشتیاقی نسخه اصل شاهنامه امیرکبیر را پشت ویترین تماشا می کردند. ولی نامی از این که چه کسی آن را به موزه اهدا کرده است نبود. بر بالای سطوری که مشخصات شاهنامه و اندازه و قطع صفحات و وزن آن را نوشته بودند، عنوان شاهنامه امیرکبیر بود. در آنجا به تماشا ایستاده بودم، خانواده ای به گرد ویترینی که نسخه خطی شاهنامه در آن بود جمع شده بودند. وقتی کلمه امیرکبیر را بالای شاهنامه دیدند، سرپرست خانواده با صدای بلند گفت: خدا رحمت کند مرحوم امیرکبیر را، چه زحمتی کشیده است!

محمد بهرامی - عکس از بیتا شاکرین

منابع این گزارش:

- گفت وگوی نگارنده با محمد بهرامی

- در جست وجوی صبح / خاطرات عبدالرحیم جعفری / نشر نو / تهران / 1398

- حرف آخر / آیدین آغداشلو / نشر آبان / تهران / 1394

- غریزه گرافیکی / گفت وگو با مرتضی ممیز / امید قنبری / نشر آنا / تهران / 1385

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران