اختلال در ماتریکس؛ مستندی بحث برانگیز درباره گیر افتادن در وانمایی - مجله سفرنامه دبی

سال 1992، یک بازی کامپیوتری عجیب و غریب منتشر شد به اسم دارک سید که اتفاقا طراحی هنری اش هم کار اچ. آر گیگر معروف (طراح هیولاهای سری فیلم های بیگانه) بود. در آن بازی شما در نقش آدم بدبختی فرو می رفتید که می فهمد ربات هایی هوشمند و بیگانه از جهانیی دیگر قصد نفوذ به جهان ما را دارند. آن موقع شایعه شده بود که سازنده بازی، دارک سید را بر اساس تجربیاتی از زندگی خودش ساخته و بعدا دیوانه شده! بعید است شایعه درست باشد، حداقل تا این حد می دانیم که مایک داوسون (بازی ساز) بعدا بی خیال جهانی گیم شد و زندگی اش را به وسیله فیلمنامه نویسی و آموزش برنامه نویسی گذراند. اما کم نیستند کسانی که تجربیات مشابهی داشته اند و کارشان به جاهای باریک کشیده.

دوست دارید یک داستان ترسناک بشنوید، آن هم داستان ترسناکی که شاید واقعی باشد و شامل حال شما هم بگردد؟ قضیه از این قرار است که باید دو تا سناریوی مختلف را در ذهنتان مجسم کنید. اول، فرض کنید که شما، یعنی هر چیزی که موجودیت و هویت تان را تشکیل می دهد، اصلا وجود ندارید. مغزتان یک ماشین است که دارد طبق برنامه کارش را انجام می دهد و خودآگاهی، جان، روح، ذهن یا هر چیز دیگری که به وجودتان معنا می دهد، توهم ناشی از عملکرد این ماشین زیستی است. در فرضیه دوم، هیچکدام از چیزهای پیرامون ما و حتی این جهان واقعی نیست؛ انگار که همه چیز مثل یک خواب عمیق یا واقعیت مجازی شبیه سازی شده است و مای واقعی در اصل فقط یک مغز هستیم که درون شیشه آب نمک واقع شده است و به وسیله کلی سیم و سنسور، جهانی مجازی ساختگی پیرامون بهش مخابره می گردد.

این دو تا سناریویی که مرور کردیم، ظاهرا به درد داستان های ترسناک می خورد ولی در واقعیت سال هاست که بی شمار فیلسوف و دانشمند روی آن ها کار نموده اند. کوشش برای درک ماهیت ذهن انسان از سوی ماتریالیست ها و آیده آلیست ها، که در سویه فلسفی متضاد جهان را می کاوند، نهایتا به یک نقطه مشترک می رسد که شاید بزرگترین حقیقیت و در عین حال ترسناک ترین کابوس بشریت باشد: نه ما واقعی هستیم و نه این جهان چیزی است که فکر می کنیم!

تا بیست سال پیش، این بحث ها به صورت تخصصی در حوزه ی فلسفه ذهن، عصب شناسی و علوم کامپیوتر دنبال می شد. بعد از ساخته شدن فیلم ماتریکس، یکی از بزرگترین معماهای بشری به فرهنگ عامه آمد و خیلی از مردم عادی هم توجه شان به نظریه شبیه سازی جلب شد. اگر تا قبل از ماتریکس مباحثی مانند شبیه سازی یا وانمایی در فضای آکادمیک دنبال می شد، بعد از این فیلم، و متعاقبا رشد بازی های کامپیوتری و گسترش فضای مجازی، حالا شک کردن به این موضوع که نکند ما واقعا در یک شبیه سازی گیر افتادیم و جهانی پیرامون ما وجود خارجی ندارد؟ جایگاهی فراتر از یک فرضیه غیرمعقول در میان مردم پیدا نموده. هنوز به نظرتان این بحث گنگ و پیچیده است؟ پس مستند جدید اختلال در ماتریکس (با عنوان اصلی A Glitch in the Matrix) را تماشا کنید که همین چند وقت پیش منتشر شده.

این مستند، توضیحات علمی افراد متخصص و تجربیات غیرمعمول مردم عادی را دنبال می نماید تا به این سئوال پاسخ دهد که یا آیا واقعا امکان دارد ما در جهانیی مانند ماتریکس باشیم؟ اختلال در ماتریکس با ویدیویی تکان دهنده از سخنرانی فیلیپ کی. دیک (غول ادبیات علمی-تخیلی قرن بیستم و خالق آثاری چون بلید رانر، پویشگر تاریکی، گزارش اقلیت، یادآوری کامل، مرد ساکن قلعه بلند و…) در سال 1977 شروع می گردد. دیک طی سخنرانی اش می گوید به این باور رسیده که ما در یک شبیه سازی کامپیوتری از جهانی واقعی قرار داریم و بیشتر ایده های داستانی اش درباره آینده هم به دلیل بیداری ناگهانی یا اختلال در این سیستم شبیه سازی به ذهن او متبادر شده! دیک چهار سال بعد از این جلسه به طرز مشکوکی در اثر سکته مغزی فوت کرد، در حالی که گفته می گردد سال های آخر عمرش به امراض روانی مختلف از جمله اسکیزوفرنی دچار بوده و اقدام به خودکشی هم داشته. اگر بدانید که سال 1977 درک مردم عادی از کامپیوتر چه بوده، بیشتر تعجب می کنید.

مستند هر بار که به سراغ سخنرانی دیک می رود، مخاطب را به هراس می اندازد. بعد این حرف ها را می گذارد کنار توضیحات آدم های مهمی چون نیک باستروم و ایلان ماسک و مدام روی این فرضیه مانور می دهد. جدای از افراد سرشناس و استفاده از تصاویر آرشیوی برای جا انداختن بهتر بحث، چند تا آدم معمولی هم در پوشش آواتارهای گرافیکی حضور دارند که از تجربیات غیرمعمول روزمره ای می گویند که یادآور باگ های ماتریکس یا سیستم های شبیه سازی شده است. اختلال در ماتریکس تا نیمه همین طور کوبنده پیش می رود؛ از یک طرف کنجکاوید تا ببینید که بحث به کجا می رسد و از طرف دیگر به این فکر می کنید که طرح چنین ایده ای برای خیلی از افراد عادی تا چه حد می تواند هولناک و برآشوبنده باشد. مستند هرچه جلوتر می رود، دستش خالی تر می گردد و از جایی به بعد می فهمید که ازش چیزی درنمی آید.

اختلال در ماتریکس را رادنی اَشر ساخته که چند سال پیش حسابی معروف شد، با مستند اتاق 237 درباره درخشش استنلی کوبریک و تمام رازها و شایعات مربوط به آن فیلم. اختلال در ماتریکس هم دقیقا مسائل اتاق 237 را دارد و از جایی به بعد دست تان می آید که نمی گردد جدی اش گرفت؛ همان قدر ذوق زده نسبت به ایده و سست در دستیابی به یک استنتاج منطقی بر اساس مستندات. اختلال در ماتریکس مثل خیلی از مستندهای شبه علمی می تواند مخاطب عام را با درک نه چندان عمیق از موضوع مورد نظرش تحت تاثیر قرار بدهد و فکت ها را طوری کنار تجربیات شخصی آدم ها بگذارد که از نظر احساسی مرعوب کننده باشد، ولی از نظر منطقی قانع کننده نیست.

اینکه آیا ما واقعا در یک شبیه سازی گیر افتاده ایم و چنین چیزی امکان دارد یا نه یک بحث است (که از نظر احتمالات غیرممکن نیست) و اضافه شدن مدام به تعداد کسانی که این فرضیه را قبول دارند، یک بحث دیگر. بیست سال پیش اگر کسی چنین حرفی می زد، همه می گفتند طرف دیوانه است. ولی الان کلی دسته و فرقه جدید بر اساس چنین ایده هایی به راه افتاده که شناخت آن ها در نوع خودش می تواند تکان دهنده باشد؛ نکته ای که فارغ از کیفیت و رویکرد موجب اهمیت تماشای چنین مستندی می گردد.

اختلال در ماتریکس نمونه ای از یک مستند نه چندان دقیق و سطح بالا درباره یک موضوع پیچیده علمی و فلسفی است که خروجی آن به زحمت از آثار شبه علمی مبتنی بر تئوری توطئه فراتر می رود. گرچه اهمیت و جذابیت اصل قضیه قابل انکار نیست و لابه لای گفتگوها و تصاویر آرشیوی همین مستند ایده ها و نکات جالبی پیدا می کنید که برای تعقیب بحث و مطالعه بیشتر به درد می خورند. به هر حال، اگر برایتان پیش آمده که به جهانی پیرامو ن شک کنید و به نظرتان برخی چیزها با عقل جور درنمی آید، تماشای اختلال در ماتریکس نشان می دهد که تنها نیستید؛ وقتی این شک منطقی تان را دنبال کنید، شاید به نتایج غیرمنتظره ای برسید. البته یادتان نرود، در صورتی که واقعا در چیزی شبیه ماتریکس گیر افتاده باشیم، حتما عده ای حواسشان هست که بیش از حد به حقیقت نزدیک نشویم!

نقد مستند اختلال در ماتریکس دیدگاه شخصی نویسنده است و لزوما نظر خبرنگاران مگ نیست.